تکنیک نقاشی دیواری ( فرسک )

فرسک یا فرِسْکو (به ایتالیایی: Fresco) واژه‌ای است که برای اشاره به چندین شیوهء نقاشی بر روی گچ، دیوار و یا سقف به‌کار می‌رود. واژهء فرسکو ریشه در لغت ایتالیایی آفرسکو به معنی تَر و تازگی دارد. شیوهء نقاشی فرسکو اغلب در دورهء رنسانس و دوران هنری پیش از آن استفاده می‌شده‌است.

تکنیک‌هاى رایج در نقاشى دیوارى به دو بخش تقسیم مى‌شود:

نقاشى فرسک و نقاشى خشک. در تکنیک فرسک رنگ روى لایه تازه و خیس بکار مى‌رود.
کلیهء‌ روش‌هاى دیگر نقاشى دیوارى که داراى چنین حالتى نباشند، تحت عنوان نقاشى خشک قرار مى‌گیرند. تکنیک‌هاى خشک براى فضاهاى داخلى به‌کار مى‌روند. چون مقاومت کافى در مقابل تغییرات جوى ندارند. ازمیان نقاشی های دیواری مشهور ترین آنها نقاشی «فرسک» است. متاسفانه برخی فرسک را اشتباهاً در مورد تمام انواع نقاشی های دیواری به کار می برند. در هر صورت فرسک به معنای نوعی نقاشی است که روی دیوار تازه اندود شده با ماسه آهک خیس به وجود می آید.

از همان زمان های بسیار قدیم آهک به عنوان بستی مایع و رقیق شناخته شده بود. پس از پیش آمدن چند تحول کوشش های اولیه در ایتالیا در سال 1300 میلادی برای نقاشی فرسک با به کار گیری آبرنگ بدون بست روی اندود تازه به وجود آمد. اولین کسی که از این تکنیک مدرن استقبال کرد و از آن به نحو احسن استفاده نمود نقاشی به نام «جیوتو »بود. در فرسک مدت زمانى که نقاش مى‌تواند روى یک کار صرف کند محدود است. یکى از دلایلى که باعث شده فرسک کاربرد وسیعى نداشته باشد همین مانع است. ایتالیا بهترین و باارزش‌ترین فرسک‌ها را در خود جاى داده است. امروزه در ایتالیا تنها نقاشان متعلق به نسل گذشته با این شکل از هنر آشنا هستند.

در فرسک مواد رنگ با آب به‌صورت خمیر در مى‌آید، سپس رقیق مى‌شود تا آمادهء استفاده شود. لایهء بیرونى که در واقع سطح کار است، ذرات رنگى را به هم مى‌چسباند و آهک آن را در خود حل مى‌کند و آنقدر سخت مى‌شود که بدون ویران ساختن سطح نگاهدارنده نمى‌توان آن را از بین برد. سطح از لایه آهکى تشکیل شده است. تمام آهک‌ها مناسب براى نقاشى دیوارى نیستند. تنها آهک سفید است که همه خواص لازم را براى این کار دارد. البته آهک‌هاى دولومى‌تیک و کلوخ آهک آبى بد نیستند. کیفیت اندود فرسک در مرحلهء اول به نوع مواد و انتخاب آنها و در مرحلهء بعد به آهک و ماسه و نسبت این دو بستگى دارد.
در مرحلهء انتقال طرح به روى دیوار دو روش وجود دارد. در روش اول طرح روى مقواى کارتن منتقل شود و بعد در روى تمام خطوط طرح با وسیله‌اى نوک‌تیز سوراخ‌هاى ریزى ایجاد شود.

سپس کارتن با استفاده از تخته‌هاى باریک به دیوار نصب شود. کیسه‌اى حاوى دوده تهیه و با مالیدن یا زدن این کیسه روى سوراخ‌ها اثر روى دیوار منتقل مى‌گردد. در روش دیگر کارتن را روى ملاط تازه نصب مى‌کنند و تمام خطوط طرح توسط انتهاى دستهء گِرد قلم‌مو با فشار از روى کارتن مشخص مى‌شود.نقاشى فرسک قابلیت‌هاى تکنیکى وسیعى دارد.

انواع تکنیک های فرسک

بون فرسکو

در این روش، نقاشی با استفاده از مخلوط پودر رنگ و آب برروی یک لایهء کم ضخامت مرطوب ملات آهک یا گچ که به آن اینتوناکوگفته می‌شود، اجرا می‌شود. به‌خاطر خواص شیمیایی گچ، افرودن ماده‌ای دیگر جهت حفظ انسجام رنگ بر روی سطح، لزومی ندارد. پودر رنگ به‌تنهایی در ترکیب با آب، روی اینتوناکو می‌نشیند و مرطوب بودن اینتوناکو، از ریزش رنگ جلوگیری می‌کند. پودر رنگ توسط گچ مرطوب جذب می‌شود و پس از چند ساعت، گچ خشک می‌شود و با هوا واکنش نشان می‌دهد: این واکنش باعث می‌شود ذرات پودر رنگ در گچ به ثبات برسند و پس از خشک شدن سطح، رنگ پوسته نشود. یکی از اولین هنرمندان بون فرسکو، نقاش گوتیک ایتالیایی آیزاک مَستر بود که در کلیسای سن فرانچسکوی شهر اَسیزی از این تکنیک استفاده کرد.

در تکنیک بون فرسکو به لایهء زبر زیرین آریچوگفته می‌شود که پس از اتمام کار، سطح آن در زیر اینتوناکو ناپدید می‌شود. بسیاری از هنرمندان اولیهء فرسکو، طرح ابتدایی را با گونه‌ای رنگ اخری به‌نام سینوپیا روی آریچو ثبت می‌کردند. بعدها تکنیک‌های پیشرفته‌تری برای انتقال طرح از کاغذ به روی دیوار ابداع شدند. در یک شیوهء متداول طرح را روی کاغذ رسم می‌کردند، سپس در امتداد تمام خطوط تشکیل‌دهنده طرح-با وسیله‌ای نوک‌تیز- سوراخ‌های ریزی ایجاد می‌کردند. کاغذ پانچ‌شده در محلی که قرار بود نقاشی در آن‌جا خلق شود نصب می‌شد و با مالیدن یا کوبیدن کیسه حاوی دوده طرح را از میان سوراخ‌ها، روی سطح آریچو منتقل می‌کردند.

بون فرسکو به دلیل این‌که سطح گچی در زمان کار باید مرطوب می‌بود جزو تکنیک‌های دشوار نقاشی به‌شمار می‌آمد. معمولاً 10 الی 12 ساعت زمان لازم بود تا سطح مرطوب کاملا خشک شود. برای به‌دست آمدن نتیجهء مطلوب بهتر بود که نقاش 1 ساعت پس از ساخت لایه مرطوب، نقاشی روی آن را آغاز کند و 2 ساعت پیش از خشک شدن سطح، کارش را به پایان برساند. یعنی او باید در 7 الی 9 ساعت کار پیوسته، اثرش را به اتمام می‌رساند. به این دوره زمانی که کار مفید هنرمند طی آن انجام می‌شد جورناتا (به ایتالیایی: giornata) می‌گفتند.

هنرمندان در هر جورناتا در بخشی از سطح اثر، که حدس می‌زدند توانایی اتمام آن بخش را در زمان محدود دارند، لایهء اینتوناکو را می‌افزودند. وسعت این بخش ممکن بود محدود به اندازه‌ای یک فیگور یا منظره‌ای باشد که قرار بود در آن قسمت نقش ببندد و در بیشتر موارد، کارشان را از بالای اثر آغاز می‌کردند. در پایان هر جورناتا و زمانی که سطح کارشونده خشک می‌شد، امکان ادامه کار با تکنیک بون فرسکو وجود نداشت. در این حالت لایه اینتوناکوی نقاشی نشده باید از سطح اثر زدوده می‌شد تا سطح، برای ادامهء کار در روز بعد آماده باشد. اگر در این مورد اشتباهی از هنرمند سر می‌زد ممکن بود مجبور شود تمام سطح اثر را بتراشد و دوباره اجرا کند و یا اینکه بعداً با فرسکوی خُشک آن بخش را ترمیم کند.

اِ سِکّو

فرسکوی خُشک، اِ سِکّو یا فرسکو-سِکّو (به ایتالیایی: Fresco-secco) روش دوم و در تضاد با شیوهء بون فرسکو است. واژهء سِکّو در زبان ایتالیایی به معنی خُشک است و تکنیک فرسکو-سِکّو برخلاف بون فرسکو روی سطح خُشک اجرا می‌شود. در این روش برای اینکه رنگ بر روی سطح خُشک بنشیند پودر رنگ را با موادی مثل زردهء تخم مرغ (شیوهء تِمْپْرا)، چسب و یا روغن مخلوط می‌کنند تا بر روی سطح خشک پایدار بماند.

نباید از یاد برد که اِ سِکّویی که روی یک سطح خام انجام شود، از اِ سِکّویی که روی سطح قبلا نقاشی‌شده به شیوهء بون فرسکو اجرا می‌شود، متفاوت هستند. معمولاً دوام نقاشی‌های بون فرسکو از اِ سِکّویی که بعداً روی آن‌ها اضافه شده بیشتر است. این به آن خاطر است که سطوح زبر برای اجرای تکنیک فرسکوی خشک مناسب هستند در صورتی‌که سطح یک اثر بون فرسکو که قرار است فرسکوی خشک روی آن اجرا شود معمولاً صاف و صیقلی‌ست.

اجرای فرسکوهای عظیم مانند آثاری که در قطع دیواری اجرا می‌شدند، ممکن بود به‌اندازهء 10 الی 20 جورناتا و یا حتی بیشتر طول بکشد و یا این‌که جدا از هم و بر روی چندین سطح گچی اجرا می‌شدند و از در کنار هم قرار گرفتن‌شان، دیواری یک‌پارچه ایجاد می‌شد. پس از گذشت قرن‌های متمادی مرز بین این جورناتاها (که تابه‌حال نامرئی بودند) در بعضی جاها به چشم می‌آیند. در بعضی فرسکوهای قطع بزرگ، مرز پدیدار شده بین بخش‌های مختلف اثر به قدری واضح هستند که از دید بیننده‌ای که هم سطح زمین ایستاده‌است هم مخفی نمی‌مانند. این مرزها که در زمان خلق اثر با تکنیک فرسکوی خشک پوشانده شده‌بودند، با گذر زمان و بر اثر ناپایداری قسمت‌هایی که به‌روش اِ سِکّو کار شده‌بودند خود را نشان می‌دهند.

متزو فرسکو

تکنیک سوم متزو فرسکو نام دارد که روی سطح گچی‌ای که تا حدودی خشک شده‌است اجرا می‌شود. در این‌حالت رنگدانه‌ها به خاطر مرطوب نبودن کامل سطح، بسیار کم‌تر از شیوهء بون فرسکو در داخل گچ نفوذ می‌کنند و بیشتر در سطح باقی می‌مانند.